De deelgemeente Rummen is de oudste gemeente, telt de grootste oppervlakte en is rijk aan geschiedenis. De oudste archeologische vondst te Rummen dateert uit het midden of laat neolithicum, hetgeen betekent dat dit gepolijst vuistbijl tussen de 4.000 en 6.000 jaar oud is.
Toen Ermengarde, de gravin van Loon, in 1078 het grondgebied van Rummen aan de kerk van Saint-Barthelémy te Luik schonk, was dat meteen de eerste keer dat de naam Rummen in een geschreven document opdook. De graven van Loon zullen overigens in de Rummense geschiedenis nog meer opduiken. De naam Rummen betekent ‘ruim, uitgestrekte gronden’. Men wil de naam Rummen wel eens aan Rome en de Romeinen linken, maar van een Romeinse aanwezigheid zijn tot op heden geen tastbare bewijzen gevonden.
Zo was het bijvoorbeeld graaf Arnold VII van Loon die in 1233 het Oriëntenklooster te Rummen stichtte. Dit cisterciënzerinnenklooster aan de oever van de Melsterbeek, werd al vlug met meerdere schenkingen begiftigd waardoor het al snel een vrij belangrijk klooster werd, niet zozeer wat het aantal zusters (maximaal 20) betrof, als wel wat de goederen betrof. In Rummen bijvoorbeeld behoorden grote boerderijen als Terlenen (1240, bleef tot de Franse revolutie in het bezit van Oriënten, later een brouwerij en stokerij), Terborg (1240) en Tervreundt/Segeraet (1302, werd al vroeg een allodiaal goed) tot het patrimonium van het klooster. Toen het klooster in de 16de eeuw tijdens de godsdienstoorlogen geplunderd werd, weken de zusters tijdelijk naar Sint-Truiden uit. Arnold van Rummen, de laatste graaf van Loon (zie hierna) werd in het klooster begraven. De Franse overheersers sloegen de kerkelijke goederen aan en Oriënten werd in twee loten verkocht. In 1816 werden de meeste kloostergebouwen afgebroken behalve het huidige woonhuis (destijds een van de dienstgebouwen). In het begin van de 20ste eeuw huisvestten de gebouwen een jeneverstokerij.
Arnold van Rummen was de laatste onafhankelijke graaf van Loon. Toen in 1336 graaf Lodewijk IV van Loon kinderloos stierf, begon een successieoorlog die 30 jaar zou duren waarbij grote buur Luik zijn uiterste best deed om het graafschap Loon in te palmen. Arnold van Rummen was een van de troonpretendenten. Arnold van Rummen was o.a. drossaard van Brabant en hoopte daarom op steun van de hertog van Brabant en de graaf van Vlaanderen (via zijn echtgenote, een dochter van Lodewijk van Nevers). Arnold kreeg in zijn strijd het gelijk aan zijn kant van het keizerlijk hof, maar de prinsbisschop van Luik legde zich daarbij niet neer. Het fortuin van Arnolds vrouw maakte het hem mogelijk te Rummen een prachtig slot te bouwen. De bouw ervan nam 9 jaar in beslag. Op 9/8/1365 sloegen de Luikse milities hun tenten op voor de muren van Arnolds burcht. De verdedigers maakten gebruik van kleine donderbussen (kanonnen). De belegering zou uiteindelijk 9 weken duren en uitmonden in de inname van de burcht te Rummen. De burcht werd volledig vernield en mocht niet heropgebouwd worden; Arnold van Rummen zag – mits een forse vergoeding – af van het graafschap Loon dat opgeslorpt werd door het prinsbisdom Luik. Het Warandebos is de laatste getuige van deze verdwenen grootheid.
Behalve het daarstraks genoemde Oriëntenklooster, had ook de abdij van Averbode een aardig stukje in de Rummense pap te brokken. Deze abdij had het begevingsrecht (recht om de pastoor aan te duiden) en liet o.a. de pastorij bouwen (1630). De prachtige vijver (1643) herinnert aan het strenge visdieet van de Norbertijnen. Dit geklasseerd gebouw (1960) werd in de 18de eeuw gedeeltelijk herbouwd. Tijdens de eerste wereldoorlog werd de pastorij door de Duitsers geplunderd (o.a. koperen klinken) en ze bood zelfs een tijdje onderdak aan de rijkswacht van Rummen.
Was het Rummense grondgebied destijds voornamelijk in handen van de kloosters, de kerk en een paar heren, dan blijkt uit een studie dat in 1860 nog steeds meer dan 60% van het grondgebied in handen was van eigenaars buiten de gemeente.
Twintig jaar na de pastorij werd het schutterslokaal (1650) van de Sint-Sebastiaansgilde gebouwd. Het is thans een van de oudste gebouwen van Rummen (hoek dorpsplein en Kapelstraat). Tegenover het schutterslokaal bevond zich eertijds de Munt. Rummen had inderdaad een muntatelier waar tijdens de periode 1350-1474 eigen munten geslagen werden.
Uit het midden van de 14de eeuw dateert ook de jaarmarkt. Het was een vrije markt waar men waren kon kopen en verkopen zonder cijns te betalen. Buiten de wet gestelde misdadigers mochten er vrij rond lopen zonder aangehouden te worden. Deze nog steeds bestaande jaarmarkt (laatste week van augustus) houdt mogelijk verband met de bijnamen van de Rummenaren (boeren) en de Betsenaren (heren).
In de 15de en 16de eeuw waren de families de Merode en Hamal heren van Rummen.
Op de weg naar Geetbets liggen de geklasseerde (1994) restanten van de kasteelhoeve en één toren van het verdwenen kasteel, gebouwd door de familie Horion. Het kasteel ging nadien over in de handen van de familie Hoen, om uiteindelijk naar de oorspronkelijke bezitters terug te keren. Dit kasteel werd omschreven als een van de mooiste en indrukwekkendste van het prinsbisdom Luik. Het had zwaar te lijden van de Franse bezetter en kwam nadien o.a. in handen van de Tiense familie Vandenbosch. Het kasteel werd in de 16de eeuw gebouwd, het boerderijgedeelte dateert uit 1626-1629. Omstreeks de periode van de bouw van het kasteel, werd Rummen getroffen door een pestepidemie (1576) die op korte tijd de Rummense bevolking flink deed slinken.
De 17de eeuw kenmerkte zich door een opeenvolging van vreemde troepenbezettingen: 1622 en 1626 Duitse huurlingen in dienst van Spanje, 1632 Spanjaarden, 1636 Duitse ruiterij, 1654 de hertog van Lotharingen, 1675 de Hollanders die meer dan de helft van de 82 Rummense huizen vernielden.
In 1741 werd Rummen door een grote brand getroffen. Het vuur was ontstaan in de schouw van ‘De Croon’ een brouwerij tegenover de oude kerk (Kapelstraat), die samen met een aantal huizen (9) in de vlammen opging. In 1760 bouwde men in de Ketelstraat een nieuwe classicistische kerk, die in 1924 vergroot werd met een dwarsbeuk, koor, zijkoren en sacristie. De oude waardevolle doopvont (12de – 13de eeuw) van de oorspronkelijke kerk kwam via het Oriëntenklooster en een aantal tussenstations uiteindelijk in de Sint-Germanuskerk te Tienen terecht.
Op het einde van de 18de eeuw (1798) zullen Rummen en Geetbets mede het strijdtoneel vormen van de Boerenkrijg.
Rummen lag langs de tramlijn Sint-Truiden – Herk-de-Stad die in 1913 geopend werd, te lijden had van de eerste wereldoorlog, nadien hersteld werd en tenslotte in 1948 opgedoekt. Het station bevond zich in de Persoonstraat.
Rummen maakte via een groep van 40 Uhlanen op 6 augustus 1914, om 11 uur ’s morgens kennis met de eerste wereldoorlog. De Duitsers stelden in de daarop volgende dagen op de hoogte van Bergeneinde hun kanonnen op. Tijdens de eerste inval werd de klepel van de kerkklok afgerukt en de hamer van het uurwerk verwrongen. 70 Rummenaren trokken naar de oorlog. Drie ervan sneuvelden aan het front en een overleed in Frankrijk aan een longaandoening. Elf werklieden werden naar Duitsland weggevoerd, waarvan één aldaar overleed.
Mede dankzij dokter Ballet ontsnapte Rummen tijdens de tweede wereldoorlog aan het ergste. Dokter Ballet was gouwleider was gouwleider van het VNV Limburg (tot 1942 toen hij ontslag nam). Op 28/8/1942 stortte een tweemotorige bommenwerper te Rummen neer. De zeskoppige Poolse bemanning overleefde de crash. Op 30/6/1944 werd Rummen opgeschrikt door de moord op Camille Van Craeyevelt, waarbij de daders meenden te handelen uit verzetsmotieven. Op 6 september 1944 werd Rummen door de Amerikanen bevrijd. Economisch werd Rummen na de tweede wereldoorlog bekend als een ‘glazen dorp’ waar de serres als paddestoelen uit de grond rezen en voor enige welstand zorgden. De hoge brandstofprijzen zouden later deze welvaart kelderen. Op 1/1/1971 fuseerde Rummen met Grazen en op 1/1/1977 werden beide gemeenten bij Geetbets gevoegd.

Tekst door: Guy Leus geschiedkundige kring Limes Gatia.

Bron: webstek Geetbets